4 april 2023

Engelsen schrijven woorden veelal los van elkaar. Zoals public relations bureau. In Nederland plakken we woorden vaak aan elkaar. Dus: publicrelationsbureau. Maar we schrijven ook weer niet alles aan elkaar. Soms gebruiken we een koppelteken en soms zetten we er toch een spatie tussen. We zetten de regels nog een keer op een rijtje.

Onlangs las ik in de krant een bericht over een man die ten onrechte was gearresteerd. Toen de politie ontdekte dat hij onschuldig was hij, aldus de krant, vrij gelaten. Zou hij inderdaad vrij gelaten zijn, in de betekenis dat hij er zich niet druk om maakte? Of zouden ze hem vrijgelaten hebben; hem hebben laten lopen?

Samenstellingen

Wanneer schrijf je woorden aan elkaar en wanneer niet? Bij vrijgelaten is dat eenvoudig. Het werkwoord is vrijlaten, het voltooid deelwoord is vrijgelaten. Meestal schrijven we samenstellingen van woorden aan elkaar. Een samenstelling is een combinatie van woorden die op zichzelf ook kunnen voorkomen. Zoals politieman. Een kenmerk van een samenstelling is dat het woord één hoofdklemtoon heeft. Polítieman.

Pianospelen en gitaar spelen

Een woordgroep bestaat uit meerdere woorden, met meerdere klemtonen. En het Nederlands zou het Nederlands niet zijn als er niet allerlei uitzonderingen zouden zijn. Zo schrijven we pianospelen als één woord, maar gitaar spelen als twee. Hetzelfde geldt voor ademhalen en water halen, en voor rodekool en witte kool.

Koppeltekens bij gelijkwaardige delen

Het Trouw Schrijfboek meldt bij het voorbeeld koffiedrinken en limonade drinken: hoe gewoner de combinatie, hoe groter de kans dat je het aan elkaar schrijft. Dat is ook weer niet helemaal waar. Combinaties die bestaan uit gelijkwaardige delen, krijgen koppeltekens. Zoals kant-en-klaarmaaltijd, doe-het-zelfzaak en half-om-halfgehakt.

Klinkers uit elkaar houden

Als er klinkers botsen in een samengesteld woord, helpt het koppelteken hen uit elkaar te houden. Zoals in radio-omroep en gala-avond. Als er geen verwarring is, is het streepje niet nodig. Bijvoorbeeld in koffieautomaat. Het koppelteken kan ook worden ingezet om onduidelijkheid te voorkomen. Bijvoorbeeld in massa-gebed en massage-bed. Al zal uit de context vaak wel blijken om welke betekenis het gaat.

Onenigheid

Het koppelteken wordt ook gebruikt bij samenstellingen waarin het ene deel iets zegt over het andere deel. Bijvoorbeeld aspirant-bestuurslid, adjunct-directeur en concept-tekst. Over het laatste woord bestaat overigens onenigheid. Het Groene Boekje schrijft het aaneen, de Spellingwijzer van Onze Taal zet er een streepje. De spellingchecker van Word slaat ook aan op het koppelteken in concept-tekst.

Gedrochten splitsen

Samengevat is aaneenschrijven de norm in het Nederlands, met koppeltekens als hulpmiddel om verwarring te voorkomen. Soms levert dat wel gedrochten op, zoals verkeersongevallenschadeverzekeringssysteem. Voor de leesbaarheid is het dan beter om te splitsen, bijvoorbeeld: systeem om schade bij verkeersongevallen te verzekeren.